Siedziba Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Krakowie przy ul. Rajskiej -

zabytkowy budynek dawnych koszar wojskowych z II poł. XIX w.

(Współrzędne GPS: 50°3'54"N i 19°55'45"E)

W okresie średniowiecza teren, na którym stoi obecny budynek WBP, znajdował się poza murami miejskimi i pozostawał niezabudowany do połowy XV w., do momentu kiedy w pobliżu klasztoru oo. Karmelitów rozwinęła się jurydyka miejska Garbary (w 1791 r. włączona w granicę administracyjne Krakowa). W połowie XVI w. w jej obrębie została wytyczona bezimienna ulica, która na początku XIX nazwana została ul. Dolną, a w 1850 r., od położonego w pobliżu ogrodu rozrywkowego Raj (obecnie teren zakładów tytoniowych), nazwana została ulicą Rajską.

W tym też okresie władze austriackie rozpoczęły przekształcanie Krakowa w miasto-twierdzę, co wiązało się m.in. z koniecznością budowy odpowiedniej liczby koszar dla powiększającego się garnizonu. Największe z nich, koszary przeznaczone dla piechoty, postanowiono wybudować wzdłuż ulicy Rajskiej. Zostały one wzniesione w latach 1860-1862 według pochodzącego z 1858 r. projektu Feliksa Księżarskiego, wybitnego krakowskiego architekta, autora również m.in. projektu budynku Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Zaprojektowane przez Księżarskiego monumentalne koszary, rozciągające się na prawie całej długości ulicy Rajskiej, powstały według projektu linearnego. W chwili ukończenia budowy były największym (230 m długości) – po zamku królewskim na Wawelu – budynkiem w Krakowie). Projekt, mimo przeznaczenia pomieszczeń dla potrzeb żołnierzy piechoty, nawiązywał do ówczesnego wzorca francuskich koszar kawaleryjskich. Prosta, dwupiętrowa bryła budynku nakrytego dwuspadowym dachem została urozmaicona i ożywiona poprzez ryzality zwieńczone pierwotnie „gotyckimi” szczytami. W ryzalicie głównym mieściła się klatka schodowa i dwie sale, w ryzalitach bocznych niewielkie mieszkania dla rodzin wojskowych. Całość kompozycji elewacji frontowej została podporządkowana ryzalitowi środkowemu, architekt nadał budowli surowy i monumentalny wyraz, harmonizujący z jego pierwotną funkcją. Zewnętrzna elewacja obiektu pozostała do dnia dzisiejszego praktycznie niezmieniona (zniknęły „gotyckie” szczyty), większe przebudowy nastąpiły wewnątrz budynku, zwłaszcza po 1996 r. w związku ze zmianą przeznaczenia budowli i adaptacji jej pomieszczeń do potrzeb bibliotecznych (m.in. w latach 2007-2010 przekształcenie poddasza w III piętro).

Do momentu upadku Austro-Węgier koszary przy ulicy Rajskiej nosiły nazwę Koszar Franciszka Józefa (Franz Josef Kaserne) i zajmowane były przez 56. pp. W październiku 1918 r. przejęte zostały przez rodzące się Wojsko Polskie i przemianowane na Koszary Tadeusza Kościuszki. W okresie międzywojennym stacjonował w nich 5. batalion telegraficzny (łączności). Po zakończeniu II wojny światowej militarny charakter budynku został utrzymany, do roku 1989 użytkowały go różne jednostki Ludowego Wojska Polskiego, na początku lat 60. stał się on siedzibą krakowskiego pułku Obrony Terytorialnej Kraju (OTK). Po zakończeniu trwającego od 1989 r. procesu likwidacji formacji OTK budynek przekazano władzom cywilnym, które w 1996 r. postanowiły przenieść do niego z ulicy Brackiej siedzibę Wojewódzkiej Bibliotekę Publicznej w Krakowie.

Z długiej militarnej historii budynku na Rajskiej trzeba przypomnieć fragment związany z okresem walk o niepodległość Polski w latach 1918-1920. Tu mieścił się od listopada 1918 r. roku główny na terenie miasta punkt werbunkowy do WP, stąd wyruszyły na odsiecz oblężonemu przez Ukraińców Lwowowi pierwsze regularne oddziały polskie, tu też sformowano kilka innych jednostek bojowych, które wzięły aktywny udział w walkach o granice państwa (m.in. ochotniczy 2. batalion harcerski). W militarnej historii budynku nie brak jednak i cywilnych akcentów, m.in. w latach międzywojennych na placu przylegającym do koszar tworzono w zimie naturalne lodowisko, na którym trenowała powołana w 1927 r. sekcja hokejowa klubu sportowego „Cracovia”.

Autor: Momot Wojciech